ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΗΝΟΛΟΓΙΟ

Είναι πολύ δύσκολο να προσδιορισθή η εποχή κατά την οποία ο άνθρωπος άρχισε να μετρά τον χρόνο και να καθορίζη τα χρονικά του διαστήματα, αυτά δηλαδή που σήμερα γνωρίζουμε, το έτος, τον μήνα,την εβδομάδα και την ημέρα. Είναι όμως βέβαιο ότι εχρησιμοποίησε για την μέτρηση του χρόνου δύο ουράνια σώματα και αυτά δεν είναι άλλα από τον ΄Ηλιο και την Σελήνη.

΄Ο ΄Ηλιος είναι ο κυρίαρχος του πλανητικού μας συστήματος και «δημιουργός» των εποχών του έτους, αλλά η Σελήνη που με τις διαδοχικές επαναλαμβανόμενες φάσεις της κάθε 29 ημέρες, 12 ώρες, 44 λεπτά και 2,98 δευτερόλεπτα, υπήρξε για τους ανθρώπους το πολυτιμότερο σύμβολο για την μέτρηση του χρόνου .

Η ενασχόλησις με το μηνολόγιο των Αρχαίων Ελλήνων δεν είναι εύκολη υπόθεσις και αυτό συμβαίνει γιατί σε κάθε περιοχή υπήρχε διαφορετικό σύστημα χρονολογήσεως που βασίζεται κυρίως στους βασιλείς, στους άρχοντες, στους ιερείς και εκτός από αυτό το έτος υπολογιζόταν με διαφορετικό τρόπο, διαφορετική εποχή ενάρξεως, διαφορετικά ονόματα μηνών και άλλη η αριθμητική σειρά τους. Κοινή πάντως ήταν για όλους τους Έλληνες η χρήσις του Σεληνιακού ημερολογίου κάθ’ όσον η Σελήνη ήταν και σημαντικό λατρευτικό στοιχείο και από αυτήν επήρε το όνομά του ο μήνας, αφού σε πανάρχαια χρόνια την αποκαλούσαν μήνη.

Μας είναι γνωστά πολλά μηνολόγια των αρχαίων Ελλήνων όπως της Αττικής, των Λακεδαιμονίων, των Βοιωτών, Δελφών, Μακεδόνων, Κρητών, Σικελών, Κυπρίων, καθώς και των Ρωμαίων, Αιγυπτίων και άλλων αρχαίων λαών. Το πιο γνωστό όμως από τα αρχαία μηνολόγια ήταν το Αττικό και σ’ αυτό θα αναφερθούμε επ’ ολίγον για γνωριμία.

Το έτος στην αρχαία Αθήνα άρχιζε κατά το θερινό ηλιοστάσιο στις - 21 Ιουνίου σήμερα – και οι αττικοί μήνες είναι οι εξής :

α. Εκατομβαιών: είναι ο πρώτος μήνας του αττικού ημερολογίου , προέρχεται από μία λατρευτική επωνυμία του Απόλλωνος , όπου του προσέφεραν εκατό θυσίες ζώων.

β. Μεταγειτνιών: προέρχεται και αυτός ο δεύτερος μήνας, από το λατρευτικό επίθετο του μεταγειτνίου (γείτονος) Απόλλωνος.

γ. Βοηδρομιών: οφείλει και αυτός τα’ όνομά του σε εορτή του Απόλλωνος που ετελούσαν στις επτά του μηνός . Η έκτη του μηνός Βοηδρομιώνος ήταν επετειακή εορτή για την μάχη του Μαραθώνος και στις δέκα πέντε του ιδίου άρχιζαν οι εορτές των Ελευσινίων Μυστηρίων.

δ. Πυανεψιών: ονόμαζαν τον τέταρτο μήνα τους που άρχιζε με μιάν άλλη εορτή αφιερομένη στην Θεά Δήμητρα. Στις επτά του μηνός εόρταζαν προς τιμήν του Απόλλωνος και την ημέρα εκείνη έτρωγαν ένα πινάκιο (πιάτο) κυάμων(κουκιά) και λαχανικά, μέρος των οποίων προσέφεραν στον Θεό.

. ε. Μαιμακτηριών: με τον μήνα αυτόν, που είναι ο πέμπτος στην σειρά, άρχιζε η χειμερινή περίοδος και προερχόταν από ένα λατρευτικό επίθετο του Διός, ως Θεού του Ουρανού και των καιρικών φαινομένων .

στ. Ποσειδεών: ο έκτος μήνας του αττικού ημερολογίου και ήταν αφιερομένος στον Θεό Ποσειδώνα όπως υποδηλώνει και το όνομά του.

ζ. Γαμηλιών: το όνομα του επομένου μηνός, του Γαμηλιώνος, εσήμαινε τον μήνα του ιερού γάμου του Διός και της Ήρας, του οποίου η επέτειος εορταζόταν στις είκοσι έξι του μηνός.

η. Ανθεστηριών: σ’ αυτόν τον μήνα, τον όγδοο, ετελείτο μια μεγάλη εορτή του Διονύσου, τα Ανθεστήρια, που έδωσε τα’ όνομά της στον μήνα. Το όνομα προέρχεται από την λέξι άνθος και η εορτή εγινόταν τις ημέρες του έτους κατά την οποία εμφανίζονται οι πρώτοι κάλυκες (μπουμπούκια) στα δένδρα και στα άνθη.

θ. Ελαφηβολιών: είναι ο ένατος μήνας του αττικού έτους, επήρε τ’ όνομά του από την επωνυμία Ελαφηβόλιος, που αποδιδόταν στην Θεά Αρτέμιδα και σημαίνει αυτή που κτυπάει το ελάφι.

ι. Μουνυχιών: ο δέκατος μήνας του έτους, που επήρε τ’ όνομά του, όπως και ο προηγούμενος, από μία εορτή της Αρτέμιδος τα Μουνύχια. Εκτός των πολλών εορτών που ετελούντο αυτόν τον μήνα, εορτάζετο και η νίκη στην ναυμαχία της Σαλαμίνος.

ια. Θαργηλιών: ο ενδέκατος μήνας, που επήρε τ’ όνομά του από την σημαντικότερη εορτή του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος τα Θαργήλια. Πίστευαν ότι η Θεά είχε γεννηθεί στις 6 του μηνός και ο Απόλλων στις 7. Έτσι οι δυό ημέρες σχημάτιζαν μία εορτή κατά την οποία ,στην Αθήνα κυρίως, η τιμωμένη θεότητα ήταν ο Απόλλων.

ιβ. Σκιροφοριών: ο τελευταίος μήνας του αττικού ημερολογίου και έλαβε τ’ όνομά του από την ομώνυμη εορτή τα Σκιροφόρια ή Σκίρα προς τιμήν της Δήμητρος και της κόρης της Περσεφόνης.

Αυτοί είναι οι δώδεκα μήνες που για αιώνες εχρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της Αττικής, βασισμένοι σε ιεροπραξίες εορτών . Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν χωρίσει τον μήνα σε τρία δεκαήμερα, όπου το πρώτο αποκαλούσαν «ιστάμενο» το δεύτερο «μέσον» και το τρίτον «φθίνον». Έτσι όταν ήθελαν να πουν, όπως σήμερα θα λέγαμε παραδείγματος χάριν 7 Ιανουαρίου,θα έλεγαν: ημέρα εβδόμη ισταμένου ή για την 17η : ημέρα εβδόμη μεσούντος, ή για την 27η: ημέρα εβδόμη φθίνοντος του μηνός Γαμηλιώνος.

Αργότερα, κατά την ρωμαϊκή εποχή, οι ημέρες της εβδομάδος έλαβαν τα εξής ονόματα: ημέρα Σελήνης αποκαλούσαν την σημερινή Δευτέρα, ημέρα Άρεως την Τρίτη, την Τετάρτη ημέρα Ερμού, ημέρα Αφροδίτης την Πέμπτη, ημέρα Διός την Παρασκευή, το Σάββατον ημέρα Κρόνου και την Κυριακή την αποκαλούσαν ημέρα του Ήλιου. Τα σημερινά ονόματα των ημερών της εβδομάδος εθεσπίσθησαν με την επικράτηση του Χριστιανισμού στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία και είναι ιουδαϊκής προελεύσεως.

΄Ολοι οι αρχαίοι Έλληνες μετρούσαν τα χρόνια από το έτος 776 π.χ., έτος κατά το οποίο άρχισαν να καταγράφονται στους Ολυμπιακούς Αγώνες οι Ολυμπιονίκες, με πρώτον τον Ηλείο Κόροιβο που κέρδισε στο τρέξιμο .Η χρονολογία πχ της μάχης των Θερμοπυλών και της ναυμαχίας της Σαλαμίνος, δίδεται από τους αρχαίους στο πρώτο έτος της 75ης Ολυμπιάδος. Ημπορεί κανείς να πολλαπλασιάση τον αριθμό της προηγουμένης Ολυμπιάδος (74ης) επί 4 (κάθε τέσσερα χρόνια εγίνοντο οι αγώνες) και το γινόμενο (296) να το αφαιρέση από το 776, οπότε έχει την πρό Χριστού χρονολογία, το 480 που ξέρομε από τα σχολικά μας βιβλία ότι έγιναν τα προαναφερθέντα ιστορικά γεγονότα. Σήμερα, εάν μετρούσαμε τα χρόνια όπως οι προγονοί μας, θα είμαστε στο τρίτο έτος της 695ης Ολυμπιάδος.
 

1. Οι εσωτερικές αντιθέσεις, οι εξεγέρσεις και οι πόλεμοι μεταξύ των Ελλήνων, εδημιούργησαν τις ευνοϊκές συνθήκες για επέμβαση της Ρώμης στα εσωτερικά των ελληνικών πόλεων. Το 146 π.χ. μετά από αρκετούς πολέμους οι ελληνικές χώρες υποδουλώθηκαν στους Ρωμαίους ,που δέχονται εφεξής τις νέες πολιτικοκοινωνικές συνθήκες. Μία από τις συνθήκες αυτές είναι και το μηνολόγιο της Ρώμης, που η καθιέρωσίς του αποδίδεται στον Πομπίλιο Νουμά, τον δεύτερο βασιλέα της (715-672). Το αρχικό ρωμαϊκό μηνολόγιο άρχιζε από την εαρινή (ανοιξιάτικη) ισημερία και είχε τους εξής μήνες: Μάρτιο, Απρίλιο, Μάϊο, Ιούνιο, Κουιντίλιο, Σεξτίλιο, Σεπτέμβριο, Οκτώβριο, Νοέμβριο, Δεκέμβριο και από το 46 π.χ. ο Ιούλιος Καίσαρ με υπόδειξη του Έλληνος αστρονόμου και μαθηματικού Σωσιγένη από την Αλεξάνδρεια, πρόσθεσε τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο έχοντας έτσι την οριστική δωδεκάμηνη μορφή του.
    

Αφού και στην εποχή μας έχομε εκείνο το ημερολόγιο, ας εξιστορίσωμε έναν-έναν τους μήνες με την σημερινή σειρά τους ,αναφέροντας δε ότι τα ονόματα που σήμερα χρησιμοποιούμε είναι ρωμαϊκά εξελληνισμένα:

α. Ιανουάριος: οι Ρωμαίοι για να τιμήσουν τον Θεό Ιανό έδωσαν τ’ όνομά του σ’ αύτόν τον μήνα. Ο Ιανός δεν ήταν άλλος από τον δικό μας τον Θεό Κρόνο που ήταν, κατά την παράδοση, ο πρώτος βασιλεύς της χώρας του Λατίου (Ιταλίας) προερχόμενος από την Πελοπόννησο και κατά τα μυθολογούμενα, αυτός είναι που δίδαξε στους κατοίκους της Ιταλίας τις πρώτες μεγάλες τέχνες, απαραίτητες για τις βιοτικές ανάγκες των ανθρώπων, την γεωργία, την ναυπήγηση πλοίων, και την κοπή νομισμάτων. Ο Ιανουάριος αρχικά ήταν ο ενδέκατος μήνας, κατόπιν έγινε ο πρώτος του χρόνου. Από το 153 π.χ. η πρώτη Ιανουαρίου καθιερώθη να περιβάλλωνται το αξίωμά των οι Ρωμαίοι Υπατοι. Κατά την ημέρα εκείνη ετελούντο διάφορες οργιαστικές (όργιο σημαίνει ιερό και όχι η σημερινή του έννοια) τελετές, γι’ αυτό η πρώτη Ιανουαρίου κατά την πρώτη χριστιανική περίοδο δεν εορτάζετο, όπως σήμερα, γιατί ήταν συνδεδεμένη με την εθνική λατρεία. Τον 10ον αιώνα ,όταν σιγά – σιγά είχαν εκλείψει τα παλαιά έθιμα, επετράπει, από την χριστιανική Εκκλησία να εορτάζεται η ημέρα αυτή κατά τον τρόπο που σήμερα γνωρίζουμε.

β. Φεβρουάριος: ο δεύτερος μήνας του ημερολογίου , το όνομά του προέρχεται από το λατινικό Φεβρουάρε που σημαίνει καθαρίζω, διότι κατά την διάρκεια του μηνός ετελούντο στην Ρώμη εορτές καθαρμού και εξαγνισμού.

γ. Μάρτιος: Ο Ρωμύλος, εθνικός ήρωας των Ρωμαίων ιδρυτής της Ρώμης και πρώτος βασιλεύς της, για να τιμήση τον πατέρα του Θεό Άρη (λατ. Μάρς) έδωσε στον μήνα αυτόν τ’ όνομά του ως γενάρχου των Ρωμαίων. Κατά τον μήνα Μάρτιο ο Ήλιος ευρίσκεται στον αστερισμό των ιχθύων και στις 20 προς 21 του μηνός , που συμπίπτει η εαρινή ισημερία, αρχίζει η άνοιξις. Τα λαϊκά προσωνύμια του μηνός Μαρτίου είναι πολλά, τα περισσότερα έχουν την προέλευσί των στις παρατηρούμενες μεταβολές του καιρού.

δ. Απρίλιος: ο τέταρτος μήνας του έτους κατά το Ιουλιανό και Γρηγοριανό ημερολόγιο, κατά το Ρωμαϊκό ο δεύτερος . Το όνομά του προέρχεται από το λατινικό απερίρε ή απερίλε που σημαίνει ανοίγω καθ’ ότι τον Απρίλιο ανοίγουν τα δένδρα. Ο μήνας από τους αρχαίους ήταν αφιερωμένος στην Θεά Αφροδίτη και κατά την 23ην ημέρα εώρταζαν τα « βινάλια πριόρια» δηλαδή τα οινοφόρια, όπου εδοκίμαζαν το νέο κρασί. Στην νεοελληνική λαογραφία ο Απρίλιος καλείται Λαμπριάτης και Αγιοργίτης.

ε. Μάϊος: Ο Μέγας ιερεύς του Απόλλωνος στους Δελφούς Πλούταρχος, στον βίο Νουμά γράφει πως ο μήνας Μάϊος οφείλει τ’ όνομά του στην μητέρα του Θεού Ερμή την Μαίαν, διότι ήταν αφιερωμένος εις τον Ερμή. Οι νεοελληνικές παραδόσεις για τον μήνα Μαϊο είναι πάρα πολλές, ιδιαίτερα θεωρείται μήνας της μαγείας ένεκα του ομοήχου, αλλά και μήνας των ανθέων από τα πανάρχαια χρόνια, όπου οι κάτοικοι των ελληνικών χωρών την παραμονή της 1ης Μαϊου πήγαιναν κατά το βραδάκι στην εξοχή να προϋπαντήσουν και να «πιάσουν» τον Μάη, έθιμο που έφθασε μέχρι τις ημέρες μας. Η πρώτη Μαϊου ή πρωτομαγιά όπως λέγεται, ωρίσθη και ημέρα της εργατιάς από το Διεθνές Εργατικό Συνέδριο των Παρισίων το 1889, εις ανάμνησιν της μεγάλης εργατικής απεργίας και των θυμάτων της που έγινε στο Σικάγο των ΗΠΑ, για την καθιέρωση της οκτάωρης εργασίας με το σύνθημα «οκτώ ώρες δουλειά οκτώ ώρες ψυχαγωγία και οκτώ ώρες ύπνο».

στ. Ιούνιος: ωνομάσθηκε έτσι προς τιμήν της ρωμαϊκής Θεάς Ζούνο, που δεν είναι άλλη από την δική μας Ήρα. Από τον ελληνικό λαό καλείται «θεριστής», διότι είναι μήνας του θερισμού των δημητριακών σε πολλές περιοχές της Ελλάδος.

ζ. Ιούλιος: ο αυτοκράτωρ και μεγάλος Αρχιερεύς Ιούλιος Καίσαρ, έχοντας διαπιστώσει την ουσιαστική ημερολογιακή δυσαρμονία με τις αντίστοιχες κλιματολογικές εποχές του έτους, αποφάσισε να πραγματοποιήση δραστική παρέμβαση στο σεληνοηλιακό ημερολόγιο που τότε επικρατούσε «του Νουμά Πομπίλιου». Τα ημερολογιακά σφάλματα είχαν συσσωρευθεί και η αταξία ήταν τέτοια που παραδοσιακές εορτές της ανοίξεως εορτάζοντο σχεδόν το φθινόπωρο και οι χειμερινές εορτές περίπου το καλοκαίρι. Τον μεγάλο αυτόν Ρωμαίο Στρατηγό και Πολιτικό εδολοφόνησαν το 44 π.χ. στις 15 Μαρτίου και ο Μάρκος Αντώνιος μετονόμασε τον μήνα Κουιντίλιο, κατά τον οποίο είχε γεννηθεί ο Ιούλιος Καίσαρ, σε μήνα Ιούλιο. Η αλλαγή αυτή επικυρώθηκε από την ρωμαϊκή Σύγκλητο και έτσι το όνομα του μηνός έφθασε μέχρι τις ημέρες μας . Από τον λαό μας ο Ιούλιος καλείται αλωνάρης και αλωνιστής, διότι σ’ αύτόν γίνεται το αλώνισμα των δημητριακών.

η. Αύγουστος: ο αυτοκράτορας Οκταβιανός χαρακτηρίσθηκε από την ρωμαϊκή Σύγκλητο πρόσωπο ιερό, αφού σύμφωνα με τον χρησμό του 43 πχ οι ίδιοι οι Θεοί τον είχαν εκλέξει ως όμοιόν τους και γι’ αυτό απεκλήθη Αύγουστος, που σημαίνει ο σεβαστός. Από την εποχή εκείνη και μετά έγινε για τους αυτοκράτορες ο υπέρτατος τιμητικός τίτλος, τόσον της ρωμαϊκής όσον και της βυζαντινής αυτοκρατορίας ,ιδιαίτερα τις γυναίκες και αδελφές του αυτοκράτορος τις προσφωνούσαν Αυγούστες. Έτσι προς τιμήν του Οκταβιανού –Αυγούστου απεκλίθη ο έκτος μήνας Σεξτίλιος σε Αύγουστο όπως και σήμερα τον αποκαλούμε

θ. Σεπτέμβριος: ο ένατος μήνας του σημερινού ημερολογίου, ήταν έβδομος του ρωμαϊκού και προέρχεται από το Σεπτέν , που σημαίνει επτά, φθάνοντας έτσι ως τις ημέρες μας. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους ο Σεπτέμβριος ήταν ο πρώτος μήνας του ημερολογίου όπως συνεχίζεται και σήμερα από την Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία, η οποία εορτάζει την 1η Σεπτεμβρίου ως αρχή του Ινδίκτου (ίνδικτος είναι δεκαπενταετής χρονικός κύκλος για την μέτρηση του χρόνου. Εφαρμόσθηκε επισήμως επί Μ. Κωνσταντίνου το 312 μ. χ. και στην Δύση εγκαταλείφθηκε από τον 11ον αιώνα )οπότε αρχίζει και το εκκλησιαστικό έτος.

ι. Οκτώβριος: αρχικά ήταν ο όγδοος μήνας του έτους, (εξ’ ού και τα’ όνομά του) όταν το έτος άρχιζε από τον Μάρτιο και οι μήνες Ιανουάριος – Φεβρουάριος ήσαν ,όπως στην αρχή εγράφη, πρόσθετοι μήνες μετά τον Δεκέμβριο. Οι Ρωμαίοι στις 15 του μηνός εθυσίαζαν στο Πεδίον του Άρεως εξιλαστήριον ίππον (άλογο) ο ονομαζόμενος οκταβιανός ίππος, οπότε ετελούντο ευχαριστήριοι καθαρμοί υπέρ ευοδώσεως των νέων σπαρτών, αφού ο Οκτώβριος ήταν ο καταλληλότερος μήνας για την σπορά των αγρών.

ια. Νοέμβριος: ο ενδέκατος μήνας του σημερινού ημερολογίου και ένατος του ρωμαϊκού απ’ όπου και το όνομά του (λατ. Νοέμπερ = 9). Από τον ελληνικό λαό ο Νοέμβριος καλείται και σποριάς.

ιβ. Δεκέμβριος: οι Ρωμαίοι από την εποχή του Ρωμύλου ελάμβαναν ως αρχή του χρόνου την εαρινή ισημερία και γι’ αυτό ο Δεκέμβριος ήταν ο δέκατος μήνας όπως φανερώνει και τ’ όνομά του από το λατινικό ντέτσεμ = 10, με την αλλαγή του ημερολογίου έλαβε την δωδέκατη σημερινή θέση του μηνολογίου.

Η αντιστοιχία του σημερινού μηνολογίου με το αρχαίο αττικό είναι περίπου η εξής: Ιανουάριος = Γαμηλιών, Φεβρουάριος = Ανθεστηριών, Μάρτιος = Ελαφηβολιών, Απρίλιος = Μουνυχιών, Μάϊος = Θαργηλιών, Ιούνιος = Σκιροφοριών, Ιούλιος = Εκατομβαιών, Αύγουστος = Μεταγειτνιών, Σεπτέμβριος = Βοηδρομιών, Οκτώβριος = Πυανεψιών, Νοέμβριος = Μαιμακτηριών, Δεκέμβριος = Ποσειδεών.

Είναι γνωστόν ότι από την στιγμή που ο χριστιανισμός εμφανίστηκε ως δόγμα, όλες οι τάσεις του τα έβαλαν με τον Ελληνισμό τον οποίον θεωρούσαν εμπόδιο στην διάδοση των θεολογικών ιδεών τους. Για όλα τα δεινά που είχαν συμβεί μέχρι τότε στον κόσμο ,πίστευαν ότι έφταιγαν οι θεωρίες των Φιλοσόφων και γενικά τα Ήθη και τα Έθιμα των Ελλήνων. Τόσο μεγάλο ήταν το μίσος των χριστιανών εναντίων των Ελλήνων, από το τέλος του 2ου μ.Χ. Αιώνος, που δεν άφησαν όρθιο κανένα ιερόν των στο πέρασμά τους (βλπ. Λιβάνιος- Υπέρ των Ελληνικών Ναών, Ι. Μαλάλας –Χρονογραφία Κέλσος – Αληθής Λόγος, Πορφύριος – Κατά Χριστιανών κ.α.)

Γι’ αυτό είναι απορίας άξιον πώς οι χριστιανοί εδέχθησαν το ρωμαϊκό μηνολόγιο που μέρος του έχει αρχαιοελληνικές προεκτάσεις, αφού όπως είδαμε παραπάνω τέσσερεις από τους δώδεκα μήνες έχουν ονόματα Ελλήνων Θεών τιμώντας τους. Ίσως, τα πολλά μηνολόγια των χωρών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και ο μετέπειτα χωρισμός του χριστιανισμού σε δύο μεγάλες αντιμαχόμενες Εκκλησίες, την Ανατολική Ορθόδοξη και την Καθολική Δυτική και ο αγώνας τους ποια θα επικρατήση στον χριστιανικό κόσμο, φαίνεται ότι δεν άφησαν χρόνο για ενασχόληση με το «ειδωλολατρικό» μηνολόγιο, το οποίο γλύτωσε και έφθασε μέχρι τις ημέρες μας διευκολύνοντας την ζωή μας.

​

​

​

ΒΑΣ. ( ΛΑΚΗΣ ) ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ