Αρξομαι δε από των προγόνων πρώτον, δίκαιον γαρ αυτοίς και πρέπον δε, άμα εν τω τοιώδε την τιμήν ταύτην της μνήμης δίδοσθαι.
Δηλαδή: θα αρχίσω από τους προγόνους,γιατί είναι δίκαιο και συγχρόνως αρμόζον τη στιγμή αυτή,σ'αυτούς να αποδίδεται η τιμή της μνήμης.
H MAXΗ ΣΤΟ ΠΟΥΣΙ ΤΟ 1821
Όπως η Ήπειρος είχε το Σούλι της, έτσι και ο Μωριάς είχε το δικό του, με μια όμως διαφορά. Το Ηπειρώτικο Σούλι το κατοικούσαν χριστιανοί που είχαν αρβανίτικη φύτρα, ενώ αυτό του Μωριά το κατοικούσαν μωαμεθανοί με αρβανίτικη και αυτοί καταγωγή. Το Σούλι του Μωριά ήταν του Λάλα, εκεί στου Μπαστηρά.
Το 1714 οι Τούρκοι διώχνουν για δεύτερη φορά τους Βενετσιάνους από την Πελοπόννησο. Τα εύφορα εδάφη της Ηλείας που κατέλαβαν, τα δίνουν σε πρίγκηπες από τα Σουλτανικά χαρέμια τους λεγόμενους Χοτταμαναίους, που τούτοι διάλεξαν για κατοικία τους την άλλοτε Φράγκικη κωμόπολη της Γαστούνης. Από αυτούς τους πρίγκηπες χοτταμαναίους προήλθαν οι Τουρκαλβανοί στου Λάλα. Αυτά γράφει για τους φοβερούς Λαλαίους ο ιστορικός Δ. Φωτιάδης ( βλ. Η Επανάσταση του 21) .Μια άλλη εκδοχή, για το πώς έφθασαν οι Τουρκαλβανοί στου Λάλα, μας την περιγράφει ο Γιωργούλης Χρυσανθακόπουλος από του Δούκα ( βλ. Η Ηλεία επί Τουρκοκρατίας – Αθήναι 1950 ) . Τους θέλει να έρχονται στου Λάλα από την Μεθώνη ή Κορώνη με αρχηγό τους κάποιον Ισμαήλ Αγά, που πέρασε τον Αλφειό και ανέβηκε στου Μπαστηρά, όπου εκεί τότε έμεναν οι Λεντζαίοι, φερμένοι κι αυτοί από το Σέρβο της Γορτυνίας. Δεν είναι καθόλου απίθανο-γράφει ο Γιωργούλης- οι Τουρκαλβανοί να ήλθαν στο Λάλα κατά το έτος 1438 όταν αυτοκράτορας στο Βυζάντιο ήταν ο Μανουήλ Κατακουζηνός.Την ίδια καταγωγή στους Λαλαίους Τουρκαλβανούς , από τον Ισμαήλ Αγά, δίνει και ο Δημητσανίτης ιστορικός Τ. Κανδηλώρος ( βλ. Ο Αρματωλισμόςτης Πελοποννήσου 1500 εως 1821 Αθήνα 1924 ).
Των δύο τελευταίων η θέση , για τον ερχομό των Λαλαίων, δεν φαίνεται να είναι αληθινή γιατί δεν στηρίζεται πουθενά, εφ' όσον δεν αναφέρουν τις πηγές τους που φέρουν τους Λαλαίους τόσο νωρίς στα μέρη μας. Την μόνη ιστορική πηγή που έχομε για κάθοδο Τουρκαλβανών στον σημερινό ελλαδικό χώρο είναι αυτή των Διον. Σουρμελή και Τ. Νερούτζου. Ο πρώτος , στο μνημειώδες έργο του « Συνοπτική Ιστορία της Πόλεως των Αθηνών – εκδόθηκε το 1842» γράφει ότι, ο εποικισμός της Αττικής έγινε το 1478 εξ αιτίας των ταραχών που ξέσπασαν στην Αλβανία από τον Σκερτέμπεη και τους διωγμούς που υπέστησαν οι Τουρκαλβανοί από τους Τούρκους.
Ο δεύτερος, σε σχετικό δοκίμιόν του που εδημοσίευσε το 1889 γράφει ότι, οι Τουρκαλβανοί ήλθαν στον ελλαδικό χώρο και συγκεκριμένα στην Αττικο-Βοιωτία με συνεχούς αποικισμούς από τον Φλωρεντινό Δούκα των Αθηνών Νέριο Ατσαγιόλι κατά το 1435 για να καλλιεργήσουν τα κτήματά του, επειδή σ’ αυτόν τον τόπο δεν υπήρχε ικανός αριθμός ανδρών. Βλέπομε λοιπόν ότι μόνο στην Αττικο-Βοιωτία ( εκτός Μεγάρων) ήλθαν Τουρκαλβανοί, πουθενά αλλού. Από εκεί πέρασαν στην βόρεια Εύβοια και στην Αργολίδα-Κορινθία.
Το 1714 οι Τούρκοι διώχνουν για δεύτερη φορά τους Βενετσιάνους από την Πελοπόννησο. Τα εύφορα εδάφη της Ηλείας που κατέλαβαν, τα δίνουν σε πρίγκηπες από τα Σουλτανικά χαρέμια τους λεγόμενους Χοτταμαναίους, που τούτοι διάλεξαν για κατοικία τους την άλλοτε Φράγκικη κωμόπολη της Γαστούνης. Από αυτούς τους πρίγκηπες χοτταμαναίους προήλθαν οι Τουρκαλβανοί στου Λάλα. Αυτά γράφει για τους φοβερούς Λαλαίους ο ιστορικός Δ. Φωτιάδης ( βλ. Η Επανάσταση του 21) .Μια άλλη εκδοχή, για το πώς έφθασαν οι Τουρκαλβανοί στου Λάλα, μας την περιγράφει ο Γιωργούλης Χρυσανθακόπουλος από του Δούκα ( βλ. Η Ηλεία επί Τουρκοκρατίας – Αθήναι 1950 ) . Τους θέλει να έρχονται στου Λάλα από την Μεθώνη ή Κορώνη με αρχηγό τους κάποιον Ισμαήλ Αγά, που πέρασε τον Αλφειό και ανέβηκε στου Μπαστηρά, όπου εκεί τότε έμεναν οι Λεντζαίοι, φερμένοι κι αυτοί από το Σέρβο της Γορτυνίας. Δεν είναι καθόλου απίθανο-γράφει ο Γιωργούλης- οι Τουρκαλβανοί να ήλθαν στο Λάλα κατά το έτος 1438 όταν αυτοκράτορας στο Βυζάντιο ήταν ο Μανουήλ Κατακουζηνός.Την ίδια καταγωγή στους Λαλαίους Τουρκαλβανούς , από τον Ισμαήλ Αγά, δίνει και ο Δημητσανίτης ιστορικός Τ. Κανδηλώρος ( βλ. Ο Αρματωλισμόςτης Πελοποννήσου 1500 εως 1821 Αθήνα 1924 ).
Των δύο τελευταίων η θέση , για τον ερχομό των Λαλαίων, δεν φαίνεται να είναι αληθινή γιατί δεν στηρίζεται πουθενά, εφ' όσον δεν αναφέρουν τις πηγές τους που φέρουν τους Λαλαίους τόσο νωρίς στα μέρη μας. Την μόνη ιστορική πηγή που έχομε για κάθοδο Τουρκαλβανών στον σημερινό ελλαδικό χώρο είναι αυτή των Διον. Σουρμελή και Τ. Νερούτζου. Ο πρώτος , στο μνημειώδες έργο του « Συνοπτική Ιστορία της Πόλεως των Αθηνών – εκδόθηκε το 1842» γράφει ότι, ο εποικισμός της Αττικής έγινε το 1478 εξ αιτίας των ταραχών που ξέσπασαν στην Αλβανία από τον Σκερτέμπεη και τους διωγμούς που υπέστησαν οι Τουρκαλβανοί από τους Τούρκους.
Ο δεύτερος, σε σχετικό δοκίμιόν του που εδημοσίευσε το 1889 γράφει ότι, οι Τουρκαλβανοί ήλθαν στον ελλαδικό χώρο και συγκεκριμένα στην Αττικο-Βοιωτία με συνεχούς αποικισμούς από τον Φλωρεντινό Δούκα των Αθηνών Νέριο Ατσαγιόλι κατά το 1435 για να καλλιεργήσουν τα κτήματά του, επειδή σ’ αυτόν τον τόπο δεν υπήρχε ικανός αριθμός ανδρών. Βλέπομε λοιπόν ότι μόνο στην Αττικο-Βοιωτία ( εκτός Μεγάρων) ήλθαν Τουρκαλβανοί, πουθενά αλλού. Από εκεί πέρασαν στην βόρεια Εύβοια και στην Αργολίδα-Κορινθία.
.
Όποιος και να είναι ο ερχομός των Τουρκαλβανών στου Λάλα, λίγο μας ενδιαφέρει εδώ.
Γεγονός είναι ότι από το 1714 που ήλθαν στα μέρη μας μέχρι το 1821,έγιναν ο φόβος και ο τρόμος της Ηλείας (*) ,με το σπαθί και το ντουφέκι , που εκείνη την εποχή κανόνιζε τα πάντα. Έτσι οι φοβεροί αυτοί άνθρωποι, που με την γρήγορη αύξηση του πληθυσμού τους, διαφέντεψαν όλη την Ηλεία, απέκτησαν δικό τους κράτος ( δοβλέτι) μέσα στο τούρκικο κράτος του Μωριά.
Όταν το 1821 ξέσπασε η Επανάσταση στον Μωριά οι Λαλαίοι Τουρκαλβανοί συνέτρεξαν στον κάμπο για να βοηθήσουν τους δικούς τους. Τους πρώτους που βοήθησαν ήσαν οι πολιορκημένοι από τον Σισίνη στο κάστρο Χλωμούτσι Οθωμανοί. Κάπου 1500 Λαλαίοι κρατούσαν ντουφέκια και άμα τ’ άκουσαν να βροντούν όλα μαζί οι δικοί μας σκόρπισαν αμέσως. Μετά τράβηξαν να κτυπήσουν τον Πύργο, που εκείνο τον καιρό είχε επτά χιλιάδες ψυχές όλοι τους Έλληνες. Αρχηγός των επαναστατημένων Ελλήνων στον Πύργο ήταν ο Χαρ. Βιλαέτης που ξεχώριζε για την ανδρεία του και οι Λαλαίοι του είχαν κολλήσει το παρατσούκλι Φραγκοπαλλήκαρο, επειδή είχε υπηρετήσει στα Ελληνικά Τάγματα στα Επτάνησα κάτω από την διοίκηση των Γάλλων και των Άγγλων. Παρά την αντίσταση των Ελλήνων οι Τούρκοι κατάφεραν να μπούν στον Πύργο όπου τον λαφυραγώγησαν και τον έκαψαν.
Στις 10 Μαϊου 1821 οι Λαλαίοι μπλοκάρουν τον Βιλαέτη με δεκαπέντε όλους κι όλους άνδρες του στο Λαντζόϊ. Κοντά πέντε ώρες κράτησαν άνισο πόλεμο με χίλιους Λαλαίους , μα δεν λιγοψυχούν:
- Όποιος είναι Έλληνας και το λέει η καρδούλα του ας μ’ ακολουθήσει, φώναξε, και πετάχτηκε έξω από τον προμαχώνα του και ας είχε δυό λαβωματιές.
Σκοτώνει έναν Μπέη, μα ταυτόχρονα χτυπιέται πισώπλατα και ξεψυχάει αγκαλιάζοντας το χώμα της αγαπημένης του πατρίδας που ήθελε να την ελευθερώση. Οι Τουρκαλβανοί Λαλαίοι με αλαλαγμούς του κόβουν το κεφάλι στήνωντάς το σ’ ένα κοντάρι και το στέλνουν τρόπαιο στου Λάλα. ( βλ. Δ. Φωτιάδη Επανάσταση του 21). Μια ημέρα πρίν τον χαμό του Βιλαέτη έφθασαν στην Γλαρέντζα ( Κυλλήνη) 350 Κεφαλλονίτες, φέρνοντας μαζί τους και δύο κανόνια, με αρχηγό τους τον Ανδ. Μεταξά που αργότερα έπαιξε σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα του τόπου μας ως αρχηγός του ρωσόφιλου κόμματος.
Οι Ηλείοι, παρά την απώλεια του Βιλαέτη, αναθάρρεψαν και τώρα που έχουν τους Κεφαλλονίτες μαζί τους δεν σταμάτησαν να συγκρούονται με τους Λαλαίους. Μια τέτοια σύγκρουση περιγράφει ο ιστορικός από τον Πύργο Δ. Κόκκινος ( βλ. Η Ελληνική Επανάσταση )που έγινε στην δική μας Μεγάλη-Βρύση, εκεί στα μεγάλα πλατάνια που έτρεχε άφθονο γάργαρο νερό. Μετά από ολιγόωρη μάχη οι Τουρκαλβανοί τρέχουν και κλείνονται στου Λάλα. Ο Μεταξάς τους προσκαλεί να παραδοθούν και αυτοί του απαντούν ειρωνικά στέλνοντάς του, όπως γράφουν στην απάντησίν τους « …ολίγα κεράσια και δύο ραβανιά δι’ αγάπην» ( βλ. Ι΄Φιλήμονα, Δοκίμιον Ιστορικόν της Επαναστάσεως ).
Τα γεγονότα του Λατζοϊου και της Περσαιναίικης Μεγάλη-Βρύσης γρήγορα έφθασαν στους επαναστάτες των γύρω περιοχών και στις 13 Μαϊου ο Πλαπούτας με Γορτύνιους, ο Ζαριφόπουλος και ο Χριστόπουλος με Φαναρίτες, καταλαμβάνουν Νεμουτιάνικη περιοχή με σκοπό να πολιορκήσουν του Λάλα. Εν τω μεταξύ το σώμα των Ηλείων και Επτανησίων ενισχύεται από Καλαβρυτινούς αγωνιστές με στόχο, όλοι μαζί, να περικυκλώσουν του Λάλα. Παρά την προσπάθεια των Λαλαίων να αποτρέψουν τους δικούς μας αυτοί οχυρώνονται στου Πούσι. Το Πούσι ,τον καιρό εκείνο, ήταν σημείο στρατηγικό. Πρώτον γιατί βλέπει και ελέγχει όλον τον κάμπο και δεύτερον ήταν σημείο διαφυγής των Τουρκαλβανών προς την Πάτρα, όπως και έγινε μετά την ήττα τους.
Γεγονός είναι ότι από το 1714 που ήλθαν στα μέρη μας μέχρι το 1821,έγιναν ο φόβος και ο τρόμος της Ηλείας (*) ,με το σπαθί και το ντουφέκι , που εκείνη την εποχή κανόνιζε τα πάντα. Έτσι οι φοβεροί αυτοί άνθρωποι, που με την γρήγορη αύξηση του πληθυσμού τους, διαφέντεψαν όλη την Ηλεία, απέκτησαν δικό τους κράτος ( δοβλέτι) μέσα στο τούρκικο κράτος του Μωριά.
Όταν το 1821 ξέσπασε η Επανάσταση στον Μωριά οι Λαλαίοι Τουρκαλβανοί συνέτρεξαν στον κάμπο για να βοηθήσουν τους δικούς τους. Τους πρώτους που βοήθησαν ήσαν οι πολιορκημένοι από τον Σισίνη στο κάστρο Χλωμούτσι Οθωμανοί. Κάπου 1500 Λαλαίοι κρατούσαν ντουφέκια και άμα τ’ άκουσαν να βροντούν όλα μαζί οι δικοί μας σκόρπισαν αμέσως. Μετά τράβηξαν να κτυπήσουν τον Πύργο, που εκείνο τον καιρό είχε επτά χιλιάδες ψυχές όλοι τους Έλληνες. Αρχηγός των επαναστατημένων Ελλήνων στον Πύργο ήταν ο Χαρ. Βιλαέτης που ξεχώριζε για την ανδρεία του και οι Λαλαίοι του είχαν κολλήσει το παρατσούκλι Φραγκοπαλλήκαρο, επειδή είχε υπηρετήσει στα Ελληνικά Τάγματα στα Επτάνησα κάτω από την διοίκηση των Γάλλων και των Άγγλων. Παρά την αντίσταση των Ελλήνων οι Τούρκοι κατάφεραν να μπούν στον Πύργο όπου τον λαφυραγώγησαν και τον έκαψαν.
Στις 10 Μαϊου 1821 οι Λαλαίοι μπλοκάρουν τον Βιλαέτη με δεκαπέντε όλους κι όλους άνδρες του στο Λαντζόϊ. Κοντά πέντε ώρες κράτησαν άνισο πόλεμο με χίλιους Λαλαίους , μα δεν λιγοψυχούν:
- Όποιος είναι Έλληνας και το λέει η καρδούλα του ας μ’ ακολουθήσει, φώναξε, και πετάχτηκε έξω από τον προμαχώνα του και ας είχε δυό λαβωματιές.
Σκοτώνει έναν Μπέη, μα ταυτόχρονα χτυπιέται πισώπλατα και ξεψυχάει αγκαλιάζοντας το χώμα της αγαπημένης του πατρίδας που ήθελε να την ελευθερώση. Οι Τουρκαλβανοί Λαλαίοι με αλαλαγμούς του κόβουν το κεφάλι στήνωντάς το σ’ ένα κοντάρι και το στέλνουν τρόπαιο στου Λάλα. ( βλ. Δ. Φωτιάδη Επανάσταση του 21). Μια ημέρα πρίν τον χαμό του Βιλαέτη έφθασαν στην Γλαρέντζα ( Κυλλήνη) 350 Κεφαλλονίτες, φέρνοντας μαζί τους και δύο κανόνια, με αρχηγό τους τον Ανδ. Μεταξά που αργότερα έπαιξε σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα του τόπου μας ως αρχηγός του ρωσόφιλου κόμματος.
Οι Ηλείοι, παρά την απώλεια του Βιλαέτη, αναθάρρεψαν και τώρα που έχουν τους Κεφαλλονίτες μαζί τους δεν σταμάτησαν να συγκρούονται με τους Λαλαίους. Μια τέτοια σύγκρουση περιγράφει ο ιστορικός από τον Πύργο Δ. Κόκκινος ( βλ. Η Ελληνική Επανάσταση )που έγινε στην δική μας Μεγάλη-Βρύση, εκεί στα μεγάλα πλατάνια που έτρεχε άφθονο γάργαρο νερό. Μετά από ολιγόωρη μάχη οι Τουρκαλβανοί τρέχουν και κλείνονται στου Λάλα. Ο Μεταξάς τους προσκαλεί να παραδοθούν και αυτοί του απαντούν ειρωνικά στέλνοντάς του, όπως γράφουν στην απάντησίν τους « …ολίγα κεράσια και δύο ραβανιά δι’ αγάπην» ( βλ. Ι΄Φιλήμονα, Δοκίμιον Ιστορικόν της Επαναστάσεως ).
Τα γεγονότα του Λατζοϊου και της Περσαιναίικης Μεγάλη-Βρύσης γρήγορα έφθασαν στους επαναστάτες των γύρω περιοχών και στις 13 Μαϊου ο Πλαπούτας με Γορτύνιους, ο Ζαριφόπουλος και ο Χριστόπουλος με Φαναρίτες, καταλαμβάνουν Νεμουτιάνικη περιοχή με σκοπό να πολιορκήσουν του Λάλα. Εν τω μεταξύ το σώμα των Ηλείων και Επτανησίων ενισχύεται από Καλαβρυτινούς αγωνιστές με στόχο, όλοι μαζί, να περικυκλώσουν του Λάλα. Παρά την προσπάθεια των Λαλαίων να αποτρέψουν τους δικούς μας αυτοί οχυρώνονται στου Πούσι. Το Πούσι ,τον καιρό εκείνο, ήταν σημείο στρατηγικό. Πρώτον γιατί βλέπει και ελέγχει όλον τον κάμπο και δεύτερον ήταν σημείο διαφυγής των Τουρκαλβανών προς την Πάτρα, όπως και έγινε μετά την ήττα τους.
.
Η οργάνωση του στρατιωτικού σώματος, από τους Κεφαλλονίτες, εντυπωσιάζει τους Έλληνες και κατατρόμαξε τους Λαλαίους που αρχίζουν να καταλαβαίνουν το μέγεθος και την ικανότητα των δικών μας. Ο κάμπος, μεταξύ Πούσι και Μπαστηρά, έγινε για ημέρες θέατρο πολεμικών συγκρούσεων και στις 22 Ιουνίου 1821 η μάχη στο Πούσι ήταν σφοδρή με νικητές τους Έλληνες. Οι Τουρκαλβανοί Λαλαίοι παρά την βοήθεια του Γιουσούφ πασά της Πάτρας με 900 πολεμιστές αποτραβήχτηκαν στου Λάλα και στις 25 Ιουνίου 1821 παράταγαν τα σπίτια, τις κερασιές,τα ραβανιά τους και έφυγαν για την Πάτρα όπου μετά από λίγο καιρό μπήκαν σε καράβια φθάνοντας στην Μικρά Ασία στην περιοχή της Σμύρνης. Μαζί τους πήραν δυό νεαρές πανέμορφες περσαινιωτοπούλες την προγονή μου Βελούδω, κόρη του Αλέξη Αργυρόπουλου και την Ροϊδω του Τσούμπα, πού τις άρπαξαν κανά δυό χρόνια πρίν το 1821 σε εποχή παντοδυναμίας τους
( θα ξαναγράψω γι’ αυτές εκτενέστερα).
Όταν οι Έλληνες πάτησαν στου Λάλα έβαλαν φωτιά, το έκαψαν. Δεν απέμεινε τίποτε από τα πολυτελή σπίτια και χαρέμια τους « …Ενοποιεί φρίκην και μακρόθεν φαινόμενον» γράφει ο Ι. Φιλήμων και η Λαϊκή μούσα και παράδοση έφερε μέχρι τις ημέρες μας την συμφορά που έπαθε του Λάλα μέσα από τούτο το τραγούδι μοιρολόϊ
( δεν θυμάμαι άλλο, πέρασαν πάνω από πενήντα χρόνια από τότε που το έλεγε η γιαγιά μου η Χριστίτσα (Χριστίνα) που και εκείνη το έμαθε από την δική της Βάβω (γιαγιά).
Λάκης Α. Αργυρόπουλος
( θα ξαναγράψω γι’ αυτές εκτενέστερα).
Όταν οι Έλληνες πάτησαν στου Λάλα έβαλαν φωτιά, το έκαψαν. Δεν απέμεινε τίποτε από τα πολυτελή σπίτια και χαρέμια τους « …Ενοποιεί φρίκην και μακρόθεν φαινόμενον» γράφει ο Ι. Φιλήμων και η Λαϊκή μούσα και παράδοση έφερε μέχρι τις ημέρες μας την συμφορά που έπαθε του Λάλα μέσα από τούτο το τραγούδι μοιρολόϊ
- Τι έχεις καϋμένε κόρακα που σκούζεις και φωνάζεις;
- Μη δε διψάς για αίματα για Τούρκικα κεφάλια;
- Σαν δε διψάς για αίματα για Τούρκικα κεφάλια, πέρασε από του Μπαστηρά και από το πέρα Λάλα,
- Να δης κορμιά πως κείτονται ,κορμιά δίχως κεφάλια,
- Κι εκεί ν’ ακούσεις κλάματα, Τούρκικα μοιρολόγια,
- Κλαίνε μανάδες για παιδιά, γυναίκες για τους άντρες
( δεν θυμάμαι άλλο, πέρασαν πάνω από πενήντα χρόνια από τότε που το έλεγε η γιαγιά μου η Χριστίτσα (Χριστίνα) που και εκείνη το έμαθε από την δική της Βάβω (γιαγιά).
Λάκης Α. Αργυρόπουλος
(*) Σχόλιο:
Ενας επισκέπτης του site μας κάποιος Βαγγέλης, στις 29/12/2012 στο Βιβλίο Επισκεπτών, ζήτησε να συμπληρώσουμε το σχόλιό του σχετικά με την αναφορά του Λάκη Αργυρόπουλου στο κείμενο ότι: «...οι Τούρκοι ήταν ο φόβος και ο τρόμος της Ηλείας...». Εξέφρασε την άποψη ότι οι Τούρκοι δεν ήταν ο φόβος και ο τρόμος σε όλη την Ηλεία άλλωστε από αυτό δημιουργήθηκε το γνωστό: «...Κούμανι κι Αντρώνι ο Θεός να σε γλυτώνει κι αν περάσεις κι απ' τη Δίβρη θα σε φάει το μαύρο φίδι...» που έλεγαν οι κατακτητές τότε...
.